Η ανάγκη του ανήκειν: η επιθυμία για διαπροσωπικές συνδέσεις ως θεμελιώδες ανθρώπινο κίνητρο
Baumeister, Roy & Leary, Mark
Τα ανθρώπινα όντα έχουν μια έντονη επιθυμία να δημιουργούν και να διατηρούν τουλάχιστον ένα ελάχιστο ποσοστό σταθερών, θετικών και σημαντικών διαπροσωπικών σχέσεων. Προκειμένου να ικανοποιηθεί αυτή η επιθυμία δημιουργούνται δύο καταστάσεις: Πρώτον, υπάρχει η ανάγκη για συχνές, συναισθηματικά ευχάριστες αλληλεπιδράσεις με μερικούς άλλους ανθρώπους, και δεύτερον, αυτές οι αλληλεπιδράσεις πρέπει να λαμβάνουν χώρα σε ένα σταθερό και διαρκές πλαίσιο συναισθηματικού ενδιαφέροντος για την ευτυχία του άλλου. Οι αλληλεπιδράσεις που γίνονται με μια συνεχή εναλλαγή στους ανθρώπους με τους οποίους αλληλεπιδρούμε θα είναι λιγότερο ικανοποιητικές από ότι οι επαναλαμβανόμενες αλληλεπιδράσεις με τον ίδιο άνθρωπο/ανθρώπους. Η συσχέτιση επίσης, χωρίς συχνή επαφή, θα είναι μη ικανοποιητική.
Η έλλειψη του ανήκειν συνιστά σοβαρή στέρηση και προκαλεί μια ποικιλία από αρνητικές επιδράσεις. Επιπλέον, μεγάλο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς, των συναισθημάτων και των σκέψεων επηρεάζεται από αυτό το θεμελιώδες διαπροσωπικό κίνητρο.
Η υπόθεση πως οι άνθρωποι παρακινούνται ώστε να δημιουργούν και να διατηρούν διαπροσωπικούς δεσμούς δεν είναι φυσικά καινούργια. Ο John Donne (1975) έχει αναφερθεί σχετικά λέγοντας «Κανένας άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης (No [person] is an island)». Ο Maslow (1968) ιεράρχησε την ανάγκη για αγάπη και συντροφιά στη μέση της πυραμίδας ιεράρχησης των ανθρώπινων αναγκών. Πιο συγκεκριμένα, η ανθρώπινη ανάγκη για αλληλεπίδραση εμφανίζεται αφού ικανοποιηθούν οι ανάγκες για εύρεση τροφής, ασφάλειας και άλλων βασικών αναγκών αλλά προηγείται της αυτοεκτίμησης και αυτοπραγμάτωσης. Επίσης, η θεωρία προσκόλλησης του Bowlby (e.g., 1969, 1973) διατύπωσε την ανάγκη για δημιουργία και διατήρηση σχέσεων.
Η ανάγκη του ανήκειν είναι εγγενής και σχεδόν παγκόσμια, στους ανθρώπους. Σε αντίθεση με την Φροϋδική άποψη, η οποία θεωρεί την σεξουαλικότητα και την επιθετικότητα ως τις κύριες ψυχολογικές ενορμήσεις, καθώς και σε αντίθεση με τις περισσότερες απόψεις των συμπεριφοριστών που θεωρούσαν το κάθε νεογέννητο ως tabula rasa (άγραφο πίνακα), η δική μας άποψη παρουσιάζει τον άνθρωπο ως εκ φύσεως καθοδηγούμενο να δημιουργεί και να διατηρεί σχέσεις. Επομένως, η ανάγκη του ανήκειν μπορεί να βρεθεί σε κάποιο βαθμό σε όλους τους ανθρώπους και σε όλες τις κουλτούρες, παρόλο που κανείς θα περίμενε να υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ατόμων, καθώς επίσης και πολιτιστικές και ατομικές διαφοροποιήσεις στο πως οι άνθρωποι εκφράζουν και ικανοποιούν την ανάγκη αυτή. Αποδεικνύεται ωστόσο δύσκολο, αν όχι απίθανο, η κουλτούρα να εξαλείψει την ανάγκη του ανήκειν. Η έμφυτη αυτή ιδιότητα έχει πιθανώς μια εξελικτική βάση. Η επιθυμία να δημιουργούμε και να διατηρούμε κοινωνικούς δεσμούς φαίνεται ότι έχει οφέλη επιβίωσης και αναπαραγωγής. Η ομάδα διευκολύνει την αναπαραγωγή, όπως και την επιβίωση των νεαρών απογόνων.
Σύμφωνα με τη θεωρία του ανήκειν οι άνθρωποι προσπαθούν να επιτύχουν μια ορισμένη ελάχιστη ποσότητα και ποιότητα κοινωνικών επαφών, αλλά μόλις ξεπεραστεί αυτό το επίπεδο αρχίζει να μειώνεται το κίνητρο για αλληλεπίδραση. Η ανάγκη υπάρχει για ένα συγκεκριμένο ελάχιστο αριθμό δεσμών και για μια ποιότητα αλληλεπιδράσεων. Η δημιουργία περαιτέρω κοινωνικών δεσμών πέρα από αυτό το ελάχιστο επίπεδο υπόκειται σε μειωμένη ανταμοιβή (diminish ingreturns). Οι άνθρωποι βιώνουν λιγότερη ικανοποίηση δημιουργώντας αυτές τις επιπλέον σχέσεις, καθώς και λιγότερη αγωνία για τον τερματισμό τους.
Η ανάγκη του ανήκειν έχει δύο κύρια χαρακτηριστικά. Πρώτον, οι άνθρωποι χρειάζονται συχνές διαπροσωπικές επαφές και αλληλεπιδράσεις με τους άλλους ανθρώπους. Ιδανικά αυτές οι αλληλεπιδράσεις θα πρέπει να είναι θετικές ή ευχάριστες, αλλά είναι κυρίως σημαντικό ότι η πλειοψηφία αυτών να είναι απαλλαγμένες από συγκρούσεις και αρνητικές επιπτώσεις. Δεύτερον, οι άνθρωποι θα πρέπει να αντιλαμβάνονται ότι αυτές οι διαπροσωπικές σχέσεις ή δεσμοί χαρακτηρίζονται από σταθερότητα, συναισθηματικό ενδιαφέρον και διάρκεια στο άμεσο μέλλον. Αυτή η παράμετρος παρέχει ένα σχεσιακό πλαίσιο και επομένως την αντίληψη ότι ο δεσμός είναι απαραίτητος για να ικανοποιήσει την ανάγκη του ατόμου να ανήκει σε κάποια ομάδα. Προκειμένου να ικανοποιηθεί η ανάγκη του ανήκειν το άτομο πρέπει να πιστέψει πως ο άλλος ενδιαφέρεται για την ευημερία του και πως τον αγαπά. Επίσης, η ανάγκη του ανήκειν είναι κάτι περισσότερο από την απλή ένταξη σε ομάδα ανθρώπων. Οι σχέσεις που χαρακτηρίζονται από δυνατά συναισθήματα προσκόλλησης, οικειότητας και αφοσίωσης αλλά που υστερούν στη συχνή επαφή θα αποτύχουν στο να ικανοποιήσουν την ανάγκη του ανήκειν. Απλά και μόνο το να γνωρίζεις ότι ο δεσμός υπάρχει ίσως μπορεί να είναι συναισθηματικά καθησυχαστικό, ωστόσο δεν μπορεί να παρέχει την πλήρη αίσθηση του ανήκειν εάν δεν υπάρχει η αλληλεπίδραση με το άλλο άτομο.
ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥΣ ΔΕΣΜΟΥΣ
Οι άνθρωποι έχουν την τάση να δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις αρκετά εύκολα. Η δημιουργία φιλίας και η πίστη στην ομάδα ατόμων φαίνεται να προκύπτει αυθόρμητα και άμεσα, χωρίς προηγουμένως να χρειάζονται ενδείξεις για επικείμενο υλικό πλεονέκτημα ή για ομοιότητα με τα μέλη της ομάδας. Οι διαπροσωπικές σχέσεις όχι μόνο προκύπτουν αρκετά φυσικά, αλλά οι άνθρωποι επενδύουν χρόνο και προσπάθεια ώστε να υποστηρίξουν αυτές τους τις σχέσεις με τους άλλους. Επιπρόσθετα, η εξωτερική απειλή φαίνεται να αυξάνει αυτή την τάση για δημιουργία ισχυρών δεσμών.
Οι άνθρωποι προσπαθούν να διατηρούν τις σχέσεις και αποφεύγουν να τις τερματίζουν. Οι Hazan and Shaver (1994a, p. 14) κατέληξαν στο ότι η τάση των ανθρώπων να αντιδρούν με θλίψη και διαμαρτυρία στο τέλος μιας σχέσης είναι σχεδόν πανανθρώπινη, ακόμα και σε διαφορετικούς πολιτισμούς και σε όλο το εύρος των ηλικιών.
Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι φαίνονται απρόθυμοι να τερματίσουν ακόμα και μια κακή ή καταστροφική σχέση. Η εμφάνιση ως απροθυμία κάποιων γυναικών να αφήσουν τους κακοποιητικούς συζύγους ή συντρόφους τους (Roy, 1977; Strube, 1988) έχει εξηγηθεί ως μαζοχιστική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά ή ακόμη συνδέοντάς τη με οικονομικά οφέλη που υπερισχύουν της ανησυχίας για τη σωματική βλάβη. Η θεωρία για την ανάγκη του ανήκειν παρέχει άλλη μια οπτική πάνω σε αυτό το θέμα. Η απροθυμία του να αφήσουν έναν κακοποιητικό σύντροφο είναι ακόμη μια εκδήλωση της δύναμης της ανάγκης να ανήκουμε και της επακόλουθης απροθυμίας να διαλύουμε τους κοινωνικούς δεσμούς. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι αντιστέκονται από το να αποκόπτονται από δεσμούς που προκαλούν πόνο επιβεβαιώνει το πόσο βαθιά ριζωμένη και ισχυρή είναι η ανάγκη του ανήκειν.
Συναισθήματα
Πολλά από τα πιο δυνατά συναισθήματα που βιώνουν οι άνθρωποι, θετικά και αρνητικά, συνδέονται με το αίσθημα του ανήκειν. Στοιχεία υποδηλώνουν ένα γενικό συμπέρασμα πως το να είσαι αποδεκτός, καλοδεχούμενος και να συμπεριλαμβάνεσαι ως μέλος μιας ομάδας οδηγεί σε θετικά συναισθήματα (π.χ. χαρά, ηρεμία, ενθουσιασμό και ικανοποίηση), ενώ το να απορρίπτεσαι, να αποκλείεσαι ή να σε αγνοούν οδηγεί σε αρνητικά αισθήματα (πχ. άγχος, κατάθλιψη, θλίψη, ζήλεια και μοναξιά). Τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις είναι συνδεδεμένες με τη μορφή της σχέσης. Η παρουσία ενός διαπροσωπικού δεσμού διαφοροποιεί τον τρόπο της συναισθηματικής αντίδρασης του ατόμου απέναντι στις πράξεις του ατόμου με τον οποίον διατηρεί το συναισθηματικό δεσμό και κυρίως ενισχύει πολλές συναισθηματικές αντιδράσεις. Επιπρόσθετα, πραγματικές ή πιθανές αλλαγές στην σχέση των ατόμων μεταξύ τους αποτελούν σημαντική αιτία για δημιουργία νέων συναισθημάτων. Μια από τις βασικές λειτουργίες των συναισθημάτων είναι να ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ώστε να δημιουργούμε και να διατηρούμε κοινωνικούς δεσμούς.
Η έλλειψη σταθερών, καλών σχέσεων έχει συνδεθεί με ένα μεγάλο φάσμα απεχθών και παθολογικών συνεπειών. Οι άνθρωποι που στερούνται του αισθήματος του ανήκειν υποφέρουν από υψηλότερα επίπεδα ψυχολογικών και σωματικών ασθενειών και είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς σε ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορικών προβλημάτων, από τροχαία ατυχήματα και εγκληματικότητα μέχρι την αυτοκτονία.
Πολλά από τα συναισθηματικά προβλήματα για τα οποία οι άνθρωποι αναζητούν επαγγελματική βοήθεια (άγχος, πένθος, μοναξιά, προβλήματα στις σχέσεις, κ.α.) προκύπτουν από την αποτυχία των ανθρώπων να εκπληρώσουν την ανάγκη τους για δεσμούς. Επίσης, ένα μεγάλο μέρος από νευρωτικές, δυσπροσαρμοστικές και καταστρεπτικές συμπεριφορές φαίνεται πως αντανακλούν στις απέλπιδες προσπάθειες προκριμένου να δημιουργήσουν ή να διατηρήσουν σχέσεις με άλλους ανθρώπους ή στην έντονη ματαίωση και στο αίσθημα του άσκοπου που κανείς αισθάνεται όταν δεν ικανοποιείται η ανάγκη του ανήκειν.
Γενικά με βάση τα ανωτέρω, φαίνεται ότι υπάρχει σύνδεση μεταξύ της ανάγκης του ανήκειν και των γνωστικών διαδικασιών, των συναισθηματικών προτύπων, των συμπεριφορικών αντιδράσεων, της υγείας και της ευημερίας του ατόμου. Η έλλειψη της αίσθησης του ανήκειν είναι μια βασική αιτία πολλών και διαφορετικών προβλημάτων. Επομένως, αρμόζει να θεωρήσουμε την αίσθηση του ανήκειν ως μια απαραίτητη ανάγκη για τον άνθρωπο.
Baumeister, R.F. & Leary, M.R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497-529.
https://psycnet.apa.org/doiLanding?doi=10.1037%2F0033-2909.117.3.497